اطلاعات عمومی استان

موقعیت جغرافیایی

استان همدان در گستره ای به مساحت 19493 كیلومتر مربع ، در غرب ایران بین 33 درجه و59 دقیقه تا 35درجه و48 دقیقه عرض شمالی و47درجه و34 دقیقه تا 49 درجه و36 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرارگرفته است .

این استان از شمال به استانهای زنجان وقزوین ،از جنوب به استان لرستان ،از شرق به استان مركزی واز غرب به استان كرمانشاه وقسمتی از استان كردستان محدود است .

اقتصاد

1. كشاورزی

اساس اقتصاد استان همدان درمرحله اول كشاورزی ودامپروری ودر مرحله بعدی استخراج معادن است .

اراضی دیم شهرستان همدان بیش از دیگر نقاط استان می باشد واز لحاظ عملكرد درواحدسطح د رحد پایین بوده ، در كاهش تولید گندم منطقه نقش بسزایی دارد .كشت در این استان به دوصورت دیم وآبی صورت می گیرد وبیشتر اراضی كشت شده به صورت دیمی است .عمده ترین محصولات كشاورزی استان همدان گندم وجو است .پس از آنها سیب زمینی وچغندر قند است .در كوهستانهاانواع میوه ها ودردامنه ها ،انگور ،غلات ،حبوبات وصیفی جات است .

2. دامداری ودامپروری

شیوه دامداری این استان بیشتر سنتی است ، ولی با آموزشهای لازم اصلاح نژاد می توان تولید محصولات دامی را بالا برد .به علت تنوع آب وهوا ،وجود مراتع وسیع وییلاق بودن منطقه برای عشایر دامدار ، از اهمیت خاصی برخوردار است .با ایجاد مجتمعهای دامداری علمی كه زیر نظر مركز گسترش خدمات تولیدی وعمرانی فعالیت دارند .در حال حاضر تولیدات دامی افزایش یافته است .

3. صنایع دستی

در استان همدان صنایع دستی بیش از صنایع ماشینی گسترش دارد واهمیت آن از قدیم بارز بوده است.هرچند كه استعمارگران سعی داشته اند كه با ورود صنایع ماشینی مشابه در كشورهای جهان سوم از توسعه این صنایع جلوگیری و وابستگیها را بیشتر كنند .

مهمترین صنایع دستی استان قالی بافی، سفالگری، گیوه بافی، كفش دوزی، پوستین دوزی و دباغی است .

قالی بافی همدان در سطح ایران مشهور است وقالیهای ریز بافت آن به خارج صادر می شود .انواع ظروف وابزار سفالی تهیه شده ،علاوه بر توزیع در استان به خارج از منطقه صادر می شود.

نژاد ، دین و زبان

1- نژاد

مردم این استان آمیخته ترین سكنه ای هستند كه در ایران وجود دارد ،زیرا در سطح استان همدان اقوام مختلفی با فرهنگها وآداب وسنن خاص سكونت دارند .كه عبارتند از:

تركها : در شمال وغرب استان ،به ویژه درشمال وغرب شهرستان همدان ساكن می باشند .تركها در 562 روستای استان سكونت دارند.

لر و لك : این اقوام در شهرستانهای ملایر ،نهاوند وبخش سامن در 255روستا ساكن می باشند .

كردها : این قوم در 159روستا درغرب وشمال غربی ودر مجاورت استانهای كردستان وكرمانشاه سكونت دارند .

فارسها : بیشتر ساكنان مركز استان را تشكیل می دهند واز قدیمی ترین مردم این منطقه محسوب می شوند كه از دوران مادها در این سرزمین اسكان یافته اند .

علاوه بر اقوام مذكور ، مسیحی ویهودی نیز در این استان سكونت دارند .

2- زبان

چنان كه در پیش گفتیم در این استان اقوام مختلف با فرهنگها وآداب وسنن خاص خود زندگی می كنند . از این رو پراكندگی زبان ولهجه در سطح استان به خوبی مشاهده می شود كه عبارتند از :

زبان فارسی:اغلب ساكنان مركز استان به زبان فارسی تكلم می كنند.

زبان تركی:اغلب ساكنان شمال غرب استان ،به ویژه در شمال وغرب شهر همدان به زبان تركی سخن می گویند .

زبان لری ولك :ساكنان ملایر ،نهاوند وسامن به این گویشها تكلم می كنند.

زبان كردی :اغلب ساكنان شمال غرب وغرب استان در مجاورت استانهای باختران وكردستان به زبان كردی صحبت می كنند .

3- دین

اكثر ساكنان استان همدان مسلمان و پیرو مذهب جعفری اثنی عشری هستند .دربین عشایر استان مذهب سنی وفرقه اهل حق نیز وجود دارند .اقلیتهای مذهبی مسیحی ویهودی وزرتشتی نیز در استان همدان به سر می برند .

ناهمواریها، ارتفاعات و رودخانه ها

ناهمواری ها

ناهمواری های استان در طی دوران زمین شناسی دچار تغییرات زیادی شده است .یكی از عوامل تغییر شكل ناهمواری های استان ،آبهای روان در برخی مناطق باتخریب ارتفاعات وانباشتن مواد درچاله ها ،سبب كاهش ارتفاع كوه ها وپیدایش دشت های متعددی شده اند . در برخی مناطق نیز ،شدت عمل آب های روان به اندازه ای بوده كه شكل ناهمواری ها را معكوس كرده است ،مثلاً كوه به دره تبدیل شده یا دره ی عمیق دوره های گذشته ،اكنون به صورت كوه در آمده است . كوه خان گرمز در غرب تویسركان نمونه ای جالب از این پدیده است .ناهمواری های استان به اشكال مختلف پدید آمده است كه ذیلاً به آن اشاره می شود .

الف ـ ارتفاعات :

ارتفاعات استان عموماً جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی دارند وبه طور كلی در شمال ، مركز وجنوب استان قرارگرفته اند . هر یك از این ارتفاعات ،شامل بخشی از كوههای مختلف ایران است .

1-ارتفاعات شمالی: این كوه ها در قسمت شمال غربی كوه های مركزی ایران قراردارند وخط الراس آنها مرز بین استان همدان واستان قزوین است .جنس كوه های شمالی ، عمدتاً از سنگ های آذرین بیرونی وسنگ های آهكی است .

2- ارتفاعات میانی:شامل سلسله جبال الوند است كه به موازات ارتفاعات شمالی ، از مرزهای غربی استان شروع می شود وتا حوالی شهر ازندریان در نزدیكی جاده ی همدان ـ ملایر ادامه دارد .قله ی الوند با ارتفاع 3574متر از سطح دریا دراین سلسله جبال قراردارد وجنس این كوه ها از سنگ های آذرین درونی (گرانیت ) می باشد .

درغرب استان ودر شمال دشت همدان – بهار ارتفاعاتی قراردارد كه از نظر بلندی چندان مهم نیستند .این ارتفاعات عمدتاً از آهكهای بلورین تشكیل شده اند . غار معروف علیصدر (در 75كیلومتری شمال غربی همدان) دراین تشكیلات به وجود آمده است .

3- ارتفاعات جنوبی: این ارتفاعات كه به كوه های گرو موسوم اند همانند ارتفاعات شمالی ومیانی استان ، جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی دارند وبخشی از كوه زاگرس محسوب می شوند . این كوه ها به صورت دیواره ای بین استان های همدان ولرستان كشیده شده اند وجنس آنها ،عمدتاً از سنگ های آهكی است .مرتفع ترین قله ی این كوه به نام كوه ورخاش به ارتفاع 3639 متر،حد فاصل استان های همدان ولرستان است .

در جنوب شرقی استان ،نیز ارتفاعات پراكنده ای دیده می شود كه از مهمترین آنها می توان از كوه سرده وكوه گرمه نام برد .شهر ملایر د ردامنه كوه گرمه واقع شده است .

4- كوه های پراكنده : در حد فاصل ارتفاعات شمالی ومیانی استان ،كوه هایی به طور پراكنده واقع اند كه از جمله ی آنها می توان قلی آباد و قره داغ را در شهرستان كبودرآهنگ نام برد .

پ- دشت ها:

دشت های استان از نظر نحوه ی پیدایش به دودسته تقسیم می شوند .

- دشت های تراكمی .

- دشت های فرسایشی (كاوشی).

دشت های تراكمی در اثر انباشت آبرفت ها در مناطق پست به وجود آمده اند ودشت های فرسایشی در اثر تخریب وجابه جایی مواد سازنده ی ارتفاعات ایجاد شده اند ، دشت های ملایر وتویسركان از نوع فرسایشی وبقیه دشت های استان از نوع تراكمی است .

پست ترین اراضی استان در دشت نهاوند ودر محل خروج رود گاماسیاب از استان همدان قراردارد كه دارای 1420متر ارتفاع میباشد .

رودخانه ها

رودخانه های استان ، عموماً از برف وباران فصول مرطوب تغذیه می شوند ودر فصل تابستان كه گیاهان نیاز به آب دارند به استثنای یكی دو رود مثل گاماسیاب وسیمینه رود ، خشك شده یا به حداقل میزان آبدهی می رسند .مهمترین رودهای استان عبارتند از:

1- سیمینه رود واقع در بخش مركزی همدان ، از مجموعه رودخانه های كوچك وخشك رودهایی كه در مواقع بارندگی دارای آب می باشند تشكیل می یابد .

2- رودخانه قره چای (قوریچای) از گردنه زاغه ودره های آبادی الفاوت وآبهندو سرچشمه گرفته ودر اراضی امزاجرد به سیمینه رود می ریزد.

3- رودخانه های دمق وایده لو از ارتفاعات شمالی دهستان سردرود وارتفاعات خدابنده لو سرچشمه می گیرد وبه رودخانه سیمینه رود ملحق می گردد .

4- رودخانه وفرجین از قله كلاغ الوند سرچشمه گرفته وبه چراگاه آبادی گنج تپه بهار منتهی می شود .

5- رودخانه دره مرادبیگ ازكوه الوند سرچشمه می گیرد وبه رودخانه خاكو می ریزد .

6- رودخانه سیمین از قله كلاغ لان الوند سرچشمه می گیرد وپس از ملحق شدن به رودخانه هایی كه از گردنه اسدآباد وهمه كسی سرچشمه دارند بطرف آبادی امزاجرد جاری می شود .

7- رودخانه عباس آباد از دره های گنج نامه وتاریك دره سرچشمه گرفته وبه رودخانه خاكو منتهی می شود .

8- رودخانه خاكو از كوه الوند سرچشمه می گیرد وپس از عبور از كنار آبادی های خاكو ،چشین ،مزدقینه ، گراچقا وده پیاز در اراضی آبادی امزاجرد به سیمینه رود می ریزد .

9- رودخانه گردنه اسد آباد از گردنه اسد آباد سرچشمه گرفته واز كنار آبادی های رسول آباد فعلی وگنده جین گذشته ودر نزدیكی آبادی مالك اشتر با رودخانه همه كسی یكی شده وبه سیمینه رود ملحق می شود .

10- رودخانه همه كسی از گردنه همه كسی سرچشمه می گیرد وپس از عبور از چندین دهستان به رودخانه قره چای منتهی میشود.

11- رودخانه درجزین از دره های جنوبی كوه خرقان سرچشمه گرفته پس از گذشتن از دهستان درجزین ، به رودخانه قره چای می ریزد .

12- رودخانه شهاب از كوه های شرقی وغربی دهستان چهاردولی سرچشمه می گیرد وپس از گذشتن از كنار آبادی خسرو آباد، به خرم رود ملحق می شود .

13- خرم رود از دره های جنوب غربی كوه الوند سرچشمه می گیرد وپس از ملحق شدن به رودخانه شهاب به رودخانه گاماسیاب منتهی می شود .

14- رود ملایر (حرم آباد) از ارتفاعات جنوب شرق ملایر سرچشمه گرفته ،به سوی ملایر جاری می شود سپس جاده ملایرـ‌ بروجرد را قطع كرده به طرف نهاوند ادامه یافته وبه گاماسیاب می پیوندد.

15- رودخانه گاماسیاب یكی از طویل ترین رودخانه های ایران به شمار می رود . این رودخانه از جنوب غرب شهرستان نهاوند سرچشمه می گیرد .پس از عبور از دشت نهاوند وآبیاری باغات وكشتزارهای اطراف آن ، در كنارآبادی لیلی یادگار، شاخه رود ملایر (حرم آباد ) را دریافت می كند ، در كنار آبادی گردیان ،قلقل رود از تویسركان بدان متصل می گردد. گاماسیاب از شاخه های اصلی رود كرخه به شمار می آید . رودخانه گاماسیاب در طول شهرستان خرم آباد بنام سیمره نامیده می شود وكلیه رودخانه های شرقی كبیر كوه وتمام رودخانه های لرستان به آن می پیوندد وپس از گذشتن از لرستان در غرب خوزستان جاری وبنام كرخه نامیده می شود وبالاخره به باتلاق هورالعظیم منتهی می گردد.

16- خرم رود از دره های شمال شرقی آبادی شهرستانه و ارتفاعات الوند سرچشمه می گیرد وپس از عبور از تویسركان وارد شهرستان كنگاور می شود .

17- كرزان رود از علیای دره آیادی گشانی وسنجوزان سرچشمه گرفته ودر حدود آبادی اریكان با دو شعبه از رود سرابی وسركان یكی شده وبنام قلقل رود ، آبادی های اطراف خود را مشروب نموده وسپس به رودخانه گاماسیاب منتهی می گردد.

آب وهوا

آب وهوای استان به طوركلی تحت تاثیر عرض جغرافیایی ، ارتفاع ، مكان ،امتداد كوه ها و فاصله از دریاست جابه جایی توده های هوا در تعیین نوع آب وهوای هرمنطقه نقش مهمی دارد . توده های هوایی كه استان را تحت تاثیر قرار می دهند عبارتند از :

1- توده های شمالی: این توده هوا در ماه های سرد سال از عرض های شمالی كشور حركت می كند ، هوای استان را تحت تاثیر قرار میدهد وسبب كاهش دما وبارندگی بیشتر به صورت برف می باشد.

2- توده های جنوبی : این توده هوا در ماه های گرم سال از عرض های جنوبی كشور ومنطقه حركت می كند .استان را تحت تاثیر قرارمیدهد و موجب افزایش دما وكاهش یا قطع بارندگی می شود .

3- توده های غربی:این توده ها در ماه های مرطوب به سال (آبان تا خرداد )از غرب ،جنوب غرب وشمال غرب وارد كشور شده وموجب افزایش نسبی دما وبارندگی در سطح استان می شود .

به طور كلی آب وهوای استان در نتیجه وجود كوه های مرتفع ، رودخانه ها وچشمه سارهای فراوان وپرآب وپستی وبلندی های زیاد،متغیر است . بدین ترتیب كه هوای دره های شمالی كوه الوند ،سرد وهوای دره های بخش مركزی ملایم می باشد .زمستانهای این استان سرد وپربرف وباران وتابستانهای آن معتدل است .

وجه تسمیه

نام همدان برای اولین بار در سال 1100 ق. م در كتیبه تیگلات پلیسر اول ،شاه آشور به چشم می خورد كه آن را امدانه یا همدانا ذكر كرده است ،ولی در كتیبه های عهد هخامنشی آن را هگمتان ودر كتاب هردوت یونانی اكباتان می خوانیم .

ژاك دومرگان ،می نویسد تنها شهر مهم این ناحیه بدون شك همدان واكباتان (هنگمتانه ؟) باستانی ،پایتخت ماد هاست كه هردوت آن را دیده در كتیبه های میخی اكباتانه است

دكتر بهمن كریمی، می گوید محقق این است كه بنای همدان به دست نخستین پادشاه ماد (دیاكو) صورت نیافته ، زیرا كه در كتیبه تیگلات پلیسر اول ،اسم همدانا مسطور است .شاید دیاكو بر آبادی وجلال آن افزوده وآنجا را مقر حكمرانی خود قرار داده است .

اسم اصلی این شهر هانگ ماتانا یا هاكاماتانا بوده كه معنی آن محل اجتماع می باشد وبه واژه انجمن نزدیك است. در تورات اخمشا نوشته شده كه مركب است از هاخای زندی و ثانای پالی كه شعبه ای از زبان سانسكریت است وثانا به معنی ستان فارسی است كه محل ومكان باشد واخمثا را به شهر دوستی ومحل دوستی ترجمه كرده اند، زیرا شاهان ایران در تابستان ،دوستان خود را به این شهر دعوت می كردند. اعتماد السلطنه بر این عقیده بود كه اسم این شهر همدان بوده، چه هم معنی اتفاق و دان معنی ظرفیت را می رساند ،یعنی مجمع متفقین .

پیشینه تاریخی

موقعیت استان همدان از نظر اقلیمی وطبیعی كه آن را جهت فعالیتهای كشاورزی ودامداری مناسب نموده از قدیمیترین ازمنه سبب شده است كه این منطقه محل استقرار ونشو و نمای تمدنهای باستانی باشد .وجود تعداد قابل ملاحظه ای از اتلال باستانی ماقبل تاریخ در نقاط مختلف استان دلیل بر اثبات این مدعا است .نتایج مطالعات وكاوشهای تپه گیان نهاوند نشان می دهد كه مردمان ساكن در استان در 6هزار سال پیش از فرهنگ وتمدن نسبتاً پیش رفته ای برخوردار بوده اند چنانچه ظروف سفالین منقوش بدست آمده از آنان از لحاظ هنری وصنعتی در سطح والایی قراردارد .همچنین كاوشها وبررسیهای مختصر صورت گرفته بر روی تپه های باستانی نقاط مختلف استان نشان دهنده گسترش تمدنهای پیش از تاریخ در نقاط مختلف واستمرار آنها طی چندین هزارسال می باشد .

قدیمیترین متون سنگ نوشته آشوری همدان را تحت عنوان ٌ آكسیا ٌ به معنب شهر كاسیان نام میبرد واین امر نشان می دهد كه پیشینه مدنیت مركز استان حداقل به هزاره سوم قبل از میلاد باز میگردد.ثروتها ونعمات طبیعی ناشی از فعالیتهای اقتصادی وكشاورزی اقوام ساكن در منطقه غرب ایران ازجمله اقوام مستقر درپیرامون رشته كوه الوند كه ما امروز آن را به عنوان استان همدان می شناسیم چنان بود كه در نیمه دوم هزاره دوم تا اواخر نیمه اول هزاره اول قبل از میلاد برای مدت قریب به یكهزار سال این منطقه متناوباً مورد هجوم وچپاول لشگریان دولت آشور كه در این زمان در شمال بن النهرین مستقر بود قرار می گیرد ،شرح لشگركشی ها به این منطقه وفتوحات وكسب غنائم از آنجا قسمتهای قابل توجهی از متون سنگ نبشته های بدست آمده از كاخهای شاهان آشور طی سالیان مذكور بتدریج سبب تشكیل اقوام وملل مستقر در منطقه كه در این زمان عمده ترین آنها رااقوام آریایی نژاد مادی تشكیل میدادند گردید . تیگلات پیلسر اول (1100ق.م)برای نخستین بار در سنگ نبشته ای از اقوام ماد نام برده است .همچنین انجام حفاریهای باستان شناسی در تپه های گودین وسگاوی نزدیك كنگاور ونیز نوشیجان ملایر گوشه هایی از فرهنگ وتمدن اقوام ماد را در این زمان بر ما آشكار ساخته است كه از جمله آنها میتوان به نخستین نمونه های خط ونگارش واشكال اولیه سكه ونخستین مظاهر فرهنگ دینی ومعماری ایرانی اشاره نمود .براساس آنچه كه هردوت مورخ یونانی نگاشته است مادها در اواخر قرن هشتم ق.م به رهبری شخصی به نام دیاكو توانستند به تشكل سیاسی ونظامی دست یافته ونخستین دولت مقتدر فلات ایران را پایه گذاری كنند .دیاكو شهر همدان را به پایتختی برگزید وبدستور او استحكامات عظیمی شامل هفت حصار تو در تو كه هركدام به رنگی خاص مزین شده بود ساخت شد دو حصار مركزی یكی با الواح سیمین ودیگری با الواح زرین پوشانیده شد وكاخها وخزاین درون حصار مركزی برپا گردید ومردم پیرامون این حصار ها ی هفتگانه منازل خود را برپا داشتند ،اكثر محققین علوم تاریخ وباستان شناسی را عقیده برآن است كه تپه هگمتانه همدان برجا مانده همین استحكامات است .بهر حال مادها انتقام چندین سده قتل وكشتار وغارت مردم غرب ایران را با فتح آشور پایتخت آشوریان وسرنگون ساختن این دولت گرفتند .شهر همدان طی 150سال حكومت مادها ،از نعمت وآبادانی فراوانی برخوردار بود وبعداز انقراض آن دولت هر چند مركزیت نخسیتن را از دست داد ولی بعنوان یكی از سه پایتخت هخامنشیان مورد توجه خاص بود .وجود كتیبه های گنجنامه بقایای ستونهای سنگی ،كاخهای هخامنشی ،جامها والواح زرین وسیمین بدست آمده از همدان مربوط به این دوره حاكی ازاهمیت این شهر و منطقه در این زمان است .در سال 330 ق.م شهر همدان بدست اسكندر مقدونی ویران گردید ولی بدلیل موقعیت استراتژیك آن تبدیل به مقر نظامی او شد .در اواخر دوره سلوكی شهر همدان محل تلاقی وبرخورد متعدد آنان با اشكانیان بود تا اینكه سرانجام در سال 155 ق.م مهرداد اشكانی این شهر را متصرف گردید . از دوره اشكانی وسلوكی مجسمه شیر سنگی وبقایای یك گورستان در شهر همدان وآثار مختصری از معبد لائودیسه در شهر نهاوند برجای مانده است .همدان یكی از آخرین پایگاههای مقاومت پارتیان در برابر حكومت تازه نفس ساسانی بود.از آرتا باز پسر اردوان پنجم كه پس از مرگ پدرش درنبرد باسپاهیان اردشیر بابكان رهبری مبارزات را به مدت سه سال تا 230 میلادی بر علیه اردشیر ادامه داد، سكه ای یك درهمی در دست است كه محل ضرب آن همدان بسال 227 میلادی است .همچنین در دوره ساسانی همدان یكی از ضرابخانه های این حكومت بوده است وسكه های متعددی از این دوره در این شهر كشف شده است . در یك كتابچه به زبان پهلوی بنام شهرها كه در زمان قباد (500میلادی ) نگاشته شده بنای همدان به یزد گرد اول نسبت داده شده كه این امر نشاندهنده انجام اقدامات عمرانی مهمی در این زمان در شهر مزبور است . شهر همدان مقارن تاخت وتاز اعراب به ایران وفتح آن بدست مسلمانان در سال 645 میلادی چندان اهمیت واعتبار داشت كه تازیان گشودن آن را پس از فتح نهاوند بزرگترین پیروزی خود بر ساسانیان شمرده اند.

در منابع پس از وقوع جنگ نهاوند وغلبه اعراب ،حاكم ایرانی شهر همدان با تازیان قرارداد صلح منعقد نمود ولی این معاهده دوامی نیافت وشهر بسال 26 هجری برابر با 645 میلادی به دست اعراب افتاد وبتدریج بعضی از طوایف عرب در آن ساكن شدند واز آن میان بنوسلمه ریاست شهر را یافتند از اواسط قرن سوم ریاست شهر به عهده سادات علوی كوچیده به آنجا قرارگرفت كه به عنوان علویان وسپس با نام علاء الدوله های همدان برای مدت 4 قرن این مقام را به صورت مورثی داشتند .بنای ارزشمند گنبد علویان یادگار این دوره است .در منابع تاریخی دوره اسلامی از این شهر با عنوان (همدان)یاد كرده اند وان را كهنترین شهر جبال ذكر كرده وقدمت آن را به عصر اسطوره ای ایران رسانیده اند .ابوعلی كاتب همدانی مورخ قرن سوم وچهارم هجری در خصوص شهر همدان آورده است كه :ٌ همدان شهری بزرگ وقدیمی بوده اما به وقت اسلام از این شهر تنها (سپید دژ) باقی مانده بود وبعضی خانه ها درحوالی آن واعراب آن را قصر ابیض می خواندند سپس آن را دیواری ساختند وچهار دروازه وبه مدتی نزدیك آن را باطل گردانیده وعمارت در افزودند ٌ . در سنه 260 هجری قمری این عمارت را نخستین رئیس علوی شهر همدان بناكرده بود . در سال 319 هجری قمری ،مرداویچ زیاری بانی آل بویه به قهر بسیاری از ساكنان آن را هلاك نمودوشیر سنگی معروف را از دروازه های شهر به خاك افكند . در سال 345هجری قمری شهر براثر زلزله خسارت فراوان دید وتشنجات مذهبی نیزدرسال 351هجری قمری جان بسیاری از مردم را گرفت .در قرن 4 و 5 کشمکش های فراوانی بین سلسله های حسنویه ،دیلمیان ،وكاكویه درهمدان كه یكی از مراكز عمده جنگ وستیز میان آنها بود رخ داد .همچنین باباطاهر عارف وشاعر وارسته مشهور در این دوره در شهر همدان می زیست .در سالهای 387 تا 412 هجری ،شمس الدوله ابو طاهر شاه خسرو دیلمی در همدان حكومت داشت و ابوعلی سینا طبیب و دانشمند بزرگ ایرانی در این شهر منصب وزارت اورا داشت . در اواخر قرن 5 این شهر پایتخت بوییان جبال بود . تركمانان غزبسال 420 همدان را تاراج كردند واز نیمه سده 5 تركمانان سلجوقی بر آن چیره گشتند در سده 6 و با تجزیه امپراتوری آنها ،همدان پایتخت سلاجقه عراق عجم شد . یورش مغولان (618و621 هجری قمری) بسیاری از آبادیها وشهرهای استان از جمله همدان رایكسره دستخوش ویرانی ساخت وكثیری از اهالی آن در دفاع قهرمانانه د رمقابل سپاه جرار مغول جان باختند .اندكی بعد شهركی در حومه شمالی شهر سابق بنام همدان نو گرفت .در دوره ایلخانیان این شهر تا حدودی اهمیت سابق را باز یافت ودر زمان وزارت خواجه رشیدالدین فضل اله همدانی (718هجری قمری)شهر همدان مورد توجه خاص بود .بایدوخان مغول در سال 695 در آنجا تاجگذاری كردوجهت ترمیم خرابیها و آبادانی آن كوشید . ابنیه اسلامی نظیر ،استر ومردخای ،مقبره سابق باباطاهر،امامزاده اظهر ،هود ،حبقوق نبی و....... از این دوره است . ولی متاسفانه این رونق وآبادانی دیری نپائید و لشكریان تیمور این شهر را تصرف وویران نمودند . پس از آن همدان برای مدت حدود 300سال تقریباً به فرا موشی سپرده شد . اما در دوره صفویه شهر مجدداً از نعمت آبادانی یهره مند گشت ، ایجاد كاروانسراها ،مدارس ،پلها در شهر همدان ودیگر نقاط استان از جمله در تویسركان بیانگر توجه صفویان به امر آبادانی شهرهاست .از بناهای مهم دوره صفویه میتوان به امامزاده حسین ، كاروانسرای تاج آباد،پل كوریجان در روستای كوریجان ،پل جهان آباد در فامنین ،مدرسه شیخ علیخان زنگنه ،پل وكاروانسرای فرسفج در تویسركان وپل خسرو آباد وآب انبار در اسد آباد اشاره كرد . پس از انقراض صفویه و بروز هرج ومرج در سال 1136یا 1138هجری شهر همدان به تصرف احمد پاشا والی عثمانی در آمد و بر اثر مقاومت مردم در برابر عساگر عثمانی جز شماری اندك از اهالی باقی نماند .6 سال بعد نادر شاه توانست شهر را از مهاجمین باز پس گیرد ولی در پاییز 1144 مجدداً عثمانیان برآن مسلط شدند تا اینكه نهایتاً در سال 1145 بموجب پیمان نامه ای میان ایران وعثمانی شهر همدان بطور قطع به ایران واگذار شد . دردوره زندیه همدان در دست امیران آن خاندان بود ودر سال 1193علی مرادخان نوه خواهری كریمخان زند بعد از مرگ وی دم از استقلال زد وهمدان را به عنوان پایتخت خود برگزید وبنام خود سكه ضرب كرد كه برروی آنها از همدان باعنوان بلده طیبه توصیف است . در سال 1205هجری قمری آغا محمد خان قاجار همدان را تصرف وقتل عام كرد وبرج وباروی آن را ویران ساخت ولی در طول حكومت قاجاریان موقعیت شهر همدان بتدریج تثبیت شد .بازسازی واحداث بازار ومسجد جامع همدان تویسركان وملایر از یادگارهای این دوره می باشد . در جنگ جهانی اول نیز شهر همدان وآبادیها وشهرهای دیگر استان به تناوب به اشغال قوای روس وعثمانی وانگلیس درآمد وشهر همدان ستاد سپاهیان آنها بود .همدان در همین زمان قحطی سختی را از سر گذرانید. جكسن انگلیسی كه در سال 1903 از همدان دیداری داشته است ،می نویسد كه شهر از نظر امور اداری به چهار ناحیه و یا محله تقسیم می شود كه هریك را كدخدایی جداگانه است واین كدخدا در برابر حاكم مسئول است وشغل او عملاً موروثی است .وی می افزاید كه بیش از 500 دكان پر مشتری در بازار همدان وجوددارد ودر جوار این بازار بیش از 50كاروانسرا قراردارد كه در تهیه اشیاء‌ وادوات مورد لزوم گروه بیشماری بازرگانان وزوار كه ازاین شهر میگذرند در جنب وجوش اند وكارشان سخت پررونق است ،همچنین شصت گرمابه عمومی پر مشتری در این شهر وجود دارد .

مزیت های شهرستان همدان

1- مركزیت استان و موقعیت مناسب آن از لحاظ جغرافیایی ، جاذبه های توریستی و تمركز ادارات و سازمانهای دولتی

2- وجود دانشگاهها ومراکز آموزش عالی فعال و متعدد به عنوان مهمترین عالم توسعه

3- عبور خط لوله سراسری کشور از استان و دسترسی آسان به منابع انرژی نسبت به سایر شهرستانها

4- قرار گیری همدان در مسیر کریدور هوایی بین المللی از مبداء آبهای خلیج فارس ـ ترکیه ـ اروپا و مسیر تجاری UL223

5- قرار گرفتن در مسیر ارتباطی زمینی استانهای غربی با مركز و جنوب كشور و برخورداری از امكانات حمل و نقل

6- تمركز و تمایل به حضور نیروهای متخصص و سرمایه در این شهرستان نسبت به سایر شهرهای استان

7- وجود اراضی کشاورزی مرغوب در شهرستان و قابلیت گسترش باغات و فضای سبز در شهرستان

8- وجود صنعتگران و استادكاران و ماشین سازی تجربی و استاد كاران معدنی و ارائه خدمات فنی و تعمیراتی ، ماشین آلات صنعتی و معدنی توسط این افراد

9- وجود معادن و پتانسیلهای بالقوه سنگهای تزئینی (گابرو ، گرانیت ) سیلیس و آهك صنعتی

10- نزدیكی شهركها و نواحی صنعتی با امكانات مناسب

11- قابلیت گسترش صنایع تبدیلی متناسب با محصولات کشاورزی شهرستان

12- وجود مواد اولیه مورد نیاز صنایع دستی (پشم ، چوب ، پوست ) و استاد كاران ماهر در زمینه صنایع دستی شامل (مصنوعات چرمی و دباغی ، رنگرزی سنتی ، گلیم ، كاشی هفت رنگ ، رویه گیوه ، سفال و سرامیك و نقاشی روی سرامیك ، حجاری ، تراش شیشه ، سازهای سنتی ، منبت ، معرق و مشبك ، گلهای تزئینی توسط بانوان

13- وجود فرودگاه با امكان ایجاد پروازهای بین المللی

14- وجود شخصیتهای فرهنگی ، علمی و سیاسی در حد بین المللی و ملی

15- انتخاب شهر همدان به عنوان پایتخت تاریخ و تمدن ایران

16- انتخاب شهر همدان به عنوان یکی از مراکز توسعه و تقویت 12 کشور از طریق ایجاد پارک علمی تحقیقاتی و فناوری اطلاعات

17- برگزاری جشنواره بین المللی فیلم کودک و نوجوانان